De Bruggeschans bij Winschoten
Winschoterhogebrug In het kort
Winschoterhogebrug is een voormalige buurtschap bij Winschoten in de huidige gemeente Westerwolde, waar kort voor 1556 een brug over de Pekel A is gebouwd[1]. Deze Hogebrugge maakt op dat moment deel uit van de handelsroute tussen Groningen en Westerwolde naar Westfalen. Deze nieuwe Heerwech volgt het tracé van de oudste Dollarddijk, aangelegd omstreeks 1544. De brug komt in de plaats van de Olde Heerwech en de Pekelbrug. Deze brug wordt al in 1482 vermeld. In de uitmonding van de Pekel A ligt vermoedelijk een zijl (sluis), die bij een volgende indijking is verplaatst richting Winschoterzijl[2].
In de zomer van 1593 bouwen Spaansgezinde troepen bij de brug een kleine schans, die later bekend staat als Bruggeschans. Deze is bedoeld om de handelsweg tussen de vestingen van Winschoten en Wedde te beschermen. De versterking valt al na enkele weken, namelijk op 28 augustus, in Staatse handen. In 1624 wordt de schans verder uitgebouwd en aangevuld met een viertal verdedigingstorens langs de Pekel A. De Bruggeschans blijft in gebruik tot het einde van de 17e eeuw. Daarna vervalt hij en wordt vermoedelijk eind 18e eeuw gesloopt. Na archeologisch onderzoek is de schans tussen 2009 en 2012 gereconstrueerd.
Een deel van de schans in de winter. Rechts ligt de toegangsbrug. Klik op de foto voor een tweede foto. Foto: ©Jur Kuipers, Hoogezand.
Buurtschap
In de nabije omgeving van de brug ontstaat eind 18e eeuw een buurtschapje met een herberg. Rond 1900 komt er een speeltuin en een paviljoen voor feesten. Het buurtje wordt bij de bevrijding in 1945 nagenoeg geheel verwoest en daarna slechts ten dele herbouwd. Bij de brug wordt in 1928 de moderne steenfabriek 'Oost-Groningen' gebouwd. De fabriek sluit in 1981 zijn deuren. De gebouwen zijn daarna o.a. gebruikt door het werkvoorzieningschap "Synergon" als champignonkwekerij. In 2023 zijn alle oorspronkelijke gebouwen, op de schoorsteen na, gesloopt en vervangen door nieuwbouw voor het leer/werkbedrijf Afeer.
En kaart van Winschoterhoogebrug met in het midden de Bruggeschans.
De bruggeschans
Vlakbij Winschoter Hogebrug kun je via een fietspad langs de Pekel Aa richting Oude Pekela fietsen. Direct aan het begin van dat fietspad vind je dit vestingwerk de Bruggeschans. Even verder passeer je het natuurgebied Tussenwegen. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is Winschoten meermalen het strijdtoneel van de Staatse versus de Spaanse troepen. De Spaanse troepen zijn in 1591, 1593 en 1624 in Winschoten gelegerd. In 1593 is zelfs een Spaanse hoofdmacht gelegerd in Winschoten. In 1593 wordt de stad weer heroverd door Staatse troepen. Op dat moment zijn de kerk en de losstaande toren de enige verdedigbare gebouwen. Om de verdedigbaarheid van Winschoten te vergroten wordt de plaats gefortificeerd. Het is de vestingbouwkundige Johan van den Corput die een plan maakt voor de versterking van Winschoten. Het blijft echter bij een plan, want zijn voorstel wordt afgewezen.
Een deel van de bruggeschans met rechts de toegangsbrug in de winter. Klik op de foto voor een tweede afbeelding. Foto: ©Jur Kuipes, Hoogezand.
Spaanse troepen
Door afnemende oorlogsdreiging en het Twaalfjarig Bestand (1609 – 1621) vervalt de noodzaak om op korte termijn verdedigingswerken aan te leggen. In februari 1624 komt de versterking van de defensie echter weer hoog op de agenda te staan: Spaanse troepen vallen het zuidoosten van Groningen binnen en steken zeven grote dorpen in brand. In het bericht van de Staten van Groningen hierover aan de Staten-Generaal, is het voorstel opgenomen enkele schansen, retranchementen en redoutes aan te leggen. De Staten-Generaal stemmen in met de bouw van verdedigingswerken rond Winschoten en de bouw van drie en mogelijk vier steen(wacht)huizen in 1593. Voorposten van de vesting Winschoten vormen de redoute bij de Winschoterhoogebrug en een redoute bij de Winschoterzijl. Een redoute is een kleine, geheel omsloten veldschans met alleen uitspringende en geen inspringende hoeken.
Informatiebord over de schans in de winter. Klik op de foto voor een twee foto. Foto: ©Jur Kuipers, Hoogezand.
Münsterse invallen
Om een aanval vanuit de richting Blijham, Wedde en Bourtange te voorkomen, wordt ten zuiden van de weg van Winschoten naar Blijham bij de 'Hooge (vaste) Brugge' over de Pekel-Aa aan de noordzijde van deze rivier een schans aangelegd, de Bruggeschans. De schans is vooral het strijdtoneel tijdens de Munsterse invallen in 1665 en 1672. Tijdens de eerste bisschoppelijke invasie in 1665 bedreigt een leger van meer dan 7000 man de oostgrens. Het grootste deel van het leger, onder bevel van de Schot Gorgas, trekt de provincie Groningen binnen bij Ter Apel, via de in het Bourtanger moeras aangelegde 'Bisschops Dam of Gorgas Dijk'. Tijdens deze Eerste Munsterse oorlog wordt op 8 oktober de schans bij Hoogebrug door het Munsterse leger belegerd. De aanwezige sergeant en 25 soldaten weigeren de schans te verlaten. De volgende dag wordt de schans met kanonnen beschoten en wordt de schans opgegeven, om op 15 december 1665 te worden heroverd door Staatse troepen. De 132-koppige Spaanse bezetting mag met geweer en holster vertrekken. Tegen het eind van de 17e eeuw lijkt de Bruggeschans van weinig betekenis meer te zijn. De schans heeft maar kort als verdedigingswerk gefungeerd (1624 – ca. 1672).
Winterse foto met rechts de toegangsbrug. Klik op de foto voor een tweede foto. Foto: ©Jur Kuipers, Hoogezand.
Afbraak en reconstructie
In de laatste jaren van de zeventiende eeuw neemt het belang van de schans af. De Pekel-Aa is dan maar 4 à 5 roeden breed (plm. 15 meter). Bovendien zijn er voor een aanvaller voldoende alternatieve routes om Winschoten te passeren. In de achttiende eeuw raakt de schans geleidelijk aan vervallen en is vermoedelijk geslecht. Bij de aanleg van een schans wordt doorgaans een gesloten grondbalans gebruikt, zodat geen grond hoeft te worden aangevoerd. Een brede gracht wordt als eerste gegraven. Met de uitgegraven grond wordt de wal opgeworpen. Bij de ontmanteling van de schans is de wal weer terug gegooid in de gracht. In het kader van het project Grensland-Vestingland zijn de oude vestingcontouren zichtbaar gemaakt. In 2008 is de Bruggeschans gereconstrueerd.
De toegangsbrug naar de bruggeschans. Klik op de foto voor een tweede afbeelding. Foto: ©Jur Kuipers, Hoogezand.
In oude glorie hersteld
Na archeologisch onderzoek, waarbij meerdere bijzondere vondsten (kanonskogels, een zilveren vingerhoed uit 1628 etc.) zijn gedaan, zijn de wallen en grachten aangelegd. Nadat de wallen zijn ingezaaid en een periode met rust zijn gelaten, is de reconstructie verder afgerond met het aanbrengen van een houten ophaalbrug, een secreet en het straten van het model van een wachthuisje op het binnenterrein. Begin 2012 is de totale reconstructie klaar en ligt het verdedigingsbolwerk weer in volle glorie aan de zuidkant van de stad Winschoten, ter hoogte van de Winschoter Hoogebrug aan de boorden van de Pekel-Aa.
Overzicht van de bruggeschans. Klik op de foto voor een tweede exemplaar; hierop zien we de secreet.. Foto: ©Jur Kuipers, Hoogezand.
Dronefoto, waarop de complete bruggeschans goed is te zien. Klik op de foto voor een andere exemplaar. Foto: ©Jur Kuipers, Hoogezand.
Dronefoto, waarop de complete bruggeschans goed is te zien. Klik op de foto voor een andere exemplaar. Foto: ©Jur Kuipers, Hoogezand.
Met medewerking van:
(Drone)fotografie: ©Jur Kuipers, Hoogezand
Redigering: René van Rijn, Winschoten
Samenstelling: ©Harm Hillinga, Hoogeveen
Noten:
1 Gras, Bronnen Westerwolde, p. 76.
2 Dat hier later een schutsluis of verlaat in de Pekel A zou zijn gebouwd, zoals de Werkgroep Streekhistorie Bellingwedde veronderstelt, blijkt niet uit de historische kaarten. Zie vooral RHC Groninger Archieven, nr. 1536, inv.nr. 5887.
Bronnen en referenties
- Internetpublicatie van de Werkgroep Streekhistorie Bellingwedde, project Blijham, z.pl., 2010 http://historie-bellingwedde.realsite.nl/projecten/blijham
- H.C.J. Visscher, Winschoter Hoogebrug: vooronderzoek naar de Brugschans, Amsterdam 1995 (RAAP-rapport, 110 A)
- R.O. Exaltus, Winschoter Hoogebrug: vervolgonderzoek naar de Brugschans, Amsterdam 1996 (RAAP-rapport, 110)
- RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen
- Diverse kranten
- Geocaching.com
